απο greekscapes
Η κοιλάδα των Τεμπών είναι από τους τόπους όπου η γεωφυσική διαμόρφωση συνεργάζεται με τη γεωπολιτική θέση κατά τον πιο δραστικό τρόπο. Βρίσκεται στη βορειοανατολική Θεσσαλία, ανάμεσα στα νότια βραχώδη κράσπεδα του Ολύμπου και στις βόρειες πλαγιές της Όσσας (Κισσάβου) κι έχει μήκος περίπου 6 χλμ., ενώ το πλάτος της κατά τμήματα περιορίζεται σε μερικές δεκάδες μέτρα (βλ. Σχήμα 1). Προσφέρει τη συντομότερη σύνδεση Μακεδονίας και Θεσσαλίας και είχε για χιλιάδες χρόνια ζωτική σημασία για τις χερσαίες μετακινήσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, κάτι που σύντομα θα ανατραπεί όταν ολοκληρωθεί η, 6.100 μ. μήκους, οδική σήραγγα κάτω από την Όσσα.
Το τμήμα της Εθνικής Οδού που διασχίζει τα Τέμπη εγκαινιάστηκε το 1959 (βλ. Εικόνα 1). Κατά τους
εκβραχισμούς της διάνοιξής του καταστράφηκαν υπολείμματα του αρχαίου δρόμου και η περίφημη εγχάρακτη στο βράχο επιγραφή του 1ου π.Χ. αιώνα: L. CASSIUS LONGINUS PROCONS TEMPE MUNIVIT (ο ανθύπατος Κάσσιος Λογγίνος οδοποίησε τα Τέμπη) (βλ. Εικόνα 2). Η παλαιά σιδηροδρομική γραμμή των Τεμπών κατασκευάστηκε το 1909 και καταργήθηκε το 2004, όταν τέθηκε σε λειτουργία η νέα χάραξη με διπλή γραμμή υψηλών ταχυτήτων.
Αν και το μεγάλο ρήγμα των Τεμπών συχνά αποδίδεται σε έναν τρομερό σεισμό που χώρισε βίαια τα δύο βουνά, πιο επιβεβαιωμένη αιτία είναι η δράση της ποτάμιας διάβρωσης του Πηνειού. Από το άνοιγμα των Τεμπών θεωρείται ότι η μεγάλη προϊστορική λίμνη της Θεσσαλίας σταδιακά άδειασε στο Αιγαίο.
Στην ευρύτερη τοπογραφία των Τεμπών δραματοποιούνται, σε υπερβάλλοντα βαθμό, όλες οι αντιθέσεις κι εναλλαγές που χαρακτηρίζουν το ελληνικό τοπίο. Κατά μήκος: το πέρασμα από το εύρος της θεσσαλικής πεδιάδας στην παρατεταμένη σύνθλιψη της στενωπού και μετά πάλι στον ανοιχτό ορίζοντα του Αιγαίου. Καθ΄ ύψος: ο ανταγωνισμός του βράχου με τη βλάστηση, της απόκρημνης τραχύτητας με το παραδείσιο κάλλος. Γι’ αυτήν τη συγκρότηση του τοπίου, και βέβαια για την ειδυλλιακή κορύφωση της οργιαστικής παραποτάμιας βλάστησης, τα Τέμπη έχουν μνημονευθεί και υμνηθεί από πολυάριθμους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς αλλά και από νεότερους περιηγητές, ενώ έχουν εμπνεύσει φανταστικές ή εξιδανικευμένες απεικονίσεις τους (βλ. Εικόνες 3, 4 και 5).
Ένας τόπος με τόσο έντονη ιδιοσυγκρασία ήταν επόμενο να καταχωρηθεί στην ιερή γεωγραφία όλων των θρησκειών που κατά καιρούς πήραν το πάνω χέρι στην περιοχή. Στην αρχαιότητα εδώ λατρευόταν ο Απόλλων με το προσωνύμιο Τεμπείτης. Κάθε οκτώ χρόνια μια μεγάλη πομπή μετέφερε από τα Τέμπη στους Δελφούς την ιερή δάφνη, επαναλαμβάνοντας την πορεία του ίδιου του θεού όταν σκότωσε στους Δελφούς τον Πύθωνα και έφθασε στα Τέμπη για να καθαρθεί στα νερά του ποταμού. Τα μόνα ίχνη από τον ναό του Απόλλωνα εντοπίστηκαν το 1957, κατά την κατασκευή της σημερινής γέφυρας της Εθνικής Οδού, όπου βρέθηκε θεμέλιο του ναού του Απόλλωνα, πάνω στον οποίο είχε κτισθεί παλαιοχριστιανικός ναός. Αντίθετα, δεν επιβεβαιώθηκε από ευρήματα η ύπαρξη ιερού της Αφροδίτης, η οποία επίσης λατρευόταν στα Τέμπη.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού τα Τέμπη γίνονται έδρα της “Επισκοπής Λυκοστομίου” ή “Επισκοπής Τεμπών”. Σε σπηλιές, στις πλαγιές του Ολύμπου, εγκαταστάθηκαν αναχωρητές, ενώ δίπλα σε φυσική πηγή δημιουργείται προσκύνημα της Αγίας Παρασκευής, όπου στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα θα χτιστεί εκκλησία παράλληλα με τη διάνοιξη του σιδηρόδρομου.
Στον οικισμό Τέμπη (πρώην Μπαμπά) που βρίσκεται δίπλα στα διόδια, στις όχθες του Πηνειού και πιθανώς στη θέση της παλιάς Επισκοπής, βρίσκεται κι ένα από τα λίγα εναπομείναντα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλίας, ο τουρμπές (ταφικό και λατρευτικό μνημείο) του Χασάν Μπαμπά, απομεινάρι από σημαντικό μοναστικό και προσκυνηματικό χώρο του τάγματος των Μπεκτασήδων (βλ. Εικόνα 6).
Το ειδικό βάρος των Τεμπών για τις επικοινωνίες, παρά τη διαδεδομένη φιλολογία, δεν ανταποκρινόταν και σε ένα απόλυτο στρατηγικό πλεονέκτημα. Μπορεί τα Τέμπη να αποτελούν μια εύκολα ελεγχόμενη θέση, αλλά, αν χρειαστεί, παρακάμπτονται από διάφορες δύσβατες ορεινές διόδους (βλ. Εικόνα 7). Στη μακραίωνη ιστορία των πολεμικών επιχειρήσεων του ελλαδικού χώρου, τα Τέμπη ποτέ δεν ανέκοψαν έναν εισβολέα. Πολλοί στρατοί, είτε τα υπερφαλάγγισαν ακολουθώντας διαβάσεις του Ολύμπου και της Όσσας, είτε τα πέρασαν ανεμπόδιστοι βρίσκοντας τα αφύλακτα. Από τις πιο γνωστές επιχειρήσεις που παρέκαμψαν τα φυλασσόμενα στενά των Τεμπών είναι οι εισβολές του Ξέρξη το 480 π.Χ. και του Αλέξανδρου το 336 π.Χ., η εκστρατεία των Ρωμαίων του Αιμιλίου Παύλου το 169 π.Χ. κατά της Μακεδονίας, η εκστρατεία του Αλέξιου Α’ Κομνηνού το 1083 μ.Χ. κατά των Νορμανδών της Θεσσαλίας, αλλά και η ελληνική επίθεση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου που εκδηλώθηκε στην πλευρά του Σαραντάπορου.
Ίσως γι' αυτό και οι οχυρώσεις που κατά καιρούς κατασκευάστηκαν στα Τέμπη δεν είχαν την έκταση που θα αντιστοιχούσε σε ένα τόσο προνομιακό σημείο. Από τις αρχαίες οχυρώσεις σώζονται σήμερα ελάχιστα ίχνη, με σημαντικότερα τα βυζαντινά ερείπια που από πολλούς ταυτίζονται με το θρυλικό Κάστρο της Ωριάς.
Η κοιλάδα των Τεμπών, αν και εξάπτει πολύ λιγότερο τη σύγχρονη γεωγραφική φαντασία, συνιστά μια διακριτή εμπειρία στο συνεχές των σύγχρονων μετακινήσεων. Ο σημερινός ταξιδιώτης που διασχίζει τα Τέμπη, ελάχιστα αντιλαμβάνεται και υπολήπτεται, μέσα από το όχημά του, τη φύση που τον περιβάλει (βλ. Εικόνα 8). Συνεχίζει όμως να τα προσλαμβάνει ως ένα σημείο καμπής. Η φράση “πέρασα τα Τέμπη”, από τις πιο συνηθισμένες κάποιου που τηλεφωνικά αναφέρει την εξέλιξη του ταξιδιού του, μοιάζει να διατηρεί τη φόρτιση ενός αβέβαιου εγχειρήματος. Αίσθηση που οφείλεται στην υποβλητική δύναμη του τοπίου, αλλά και στη μνήμη πρόσφατων πολύνεκρων δυστυχημάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Λεονάρδος, Α. (1992) Νεοτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία, Λάρισα: Εκδόσεις Θετταλός [1836].
Μπλέτας, Χρ. (1993) Τα Τέμπη και η γειτονική περιοχή, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαίανδρος.
Πανάγου, Β. (επιμ.) (2004) Αμπελάκια Τέμπη. Ιστορική αναδρομή – Προοπτικές, Λάρισα: Εκδόσεις Έλλα.
Στρούλιας, Π. (1998) Τέμπη και “Συνεταιρισμός Αμπελακίων”, Λάρισα: Εκδόσεις Έλλα.
Φωτογραφία Ν.Δ., 1997.
Το πέρασμα των Τεμπών
Η αεροφωτογραφία παρουσιάζει την ανατολική απόληξη της κοιλάδας
των Τεμπών. Ο Πηνειός, τριγυρισμένος από το παραποτάμιο δάσος, εξέρχεται
από το στενό πέρασμα μεταξύ των παρυφών του Ολύμπου και της Όσσας.
Διακρίνεται η Εθνική Οδός Αθηνών-Θεσσαλονίκης και, παράλληλα με αυτήν, η
σιδηροδρομική γραμμή. Λίγο παρακάτω ο αυτοκινητόδρομος περνάει στην
απέναντι πλευρά ενώ ο σιδηρόδρομος θα συνεχίσει την πορεία του στη
βραχώδη όχθη του Ολύμπου. Στα δεξιά της εικόνας εμφανίζεται το εργοτάξιο
της νέας σιδηροδρομικής σήραγγας, υπό κατασκευή κατά τη λήψη της
φωτογραφίας, που έχει τεθεί σε λειτουργία από το 2004.Η κοιλάδα των Τεμπών είναι από τους τόπους όπου η γεωφυσική διαμόρφωση συνεργάζεται με τη γεωπολιτική θέση κατά τον πιο δραστικό τρόπο. Βρίσκεται στη βορειοανατολική Θεσσαλία, ανάμεσα στα νότια βραχώδη κράσπεδα του Ολύμπου και στις βόρειες πλαγιές της Όσσας (Κισσάβου) κι έχει μήκος περίπου 6 χλμ., ενώ το πλάτος της κατά τμήματα περιορίζεται σε μερικές δεκάδες μέτρα (βλ. Σχήμα 1). Προσφέρει τη συντομότερη σύνδεση Μακεδονίας και Θεσσαλίας και είχε για χιλιάδες χρόνια ζωτική σημασία για τις χερσαίες μετακινήσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, κάτι που σύντομα θα ανατραπεί όταν ολοκληρωθεί η, 6.100 μ. μήκους, οδική σήραγγα κάτω από την Όσσα.
Το τμήμα της Εθνικής Οδού που διασχίζει τα Τέμπη εγκαινιάστηκε το 1959 (βλ. Εικόνα 1). Κατά τους
εκβραχισμούς της διάνοιξής του καταστράφηκαν υπολείμματα του αρχαίου δρόμου και η περίφημη εγχάρακτη στο βράχο επιγραφή του 1ου π.Χ. αιώνα: L. CASSIUS LONGINUS PROCONS TEMPE MUNIVIT (ο ανθύπατος Κάσσιος Λογγίνος οδοποίησε τα Τέμπη) (βλ. Εικόνα 2). Η παλαιά σιδηροδρομική γραμμή των Τεμπών κατασκευάστηκε το 1909 και καταργήθηκε το 2004, όταν τέθηκε σε λειτουργία η νέα χάραξη με διπλή γραμμή υψηλών ταχυτήτων.
Αν και το μεγάλο ρήγμα των Τεμπών συχνά αποδίδεται σε έναν τρομερό σεισμό που χώρισε βίαια τα δύο βουνά, πιο επιβεβαιωμένη αιτία είναι η δράση της ποτάμιας διάβρωσης του Πηνειού. Από το άνοιγμα των Τεμπών θεωρείται ότι η μεγάλη προϊστορική λίμνη της Θεσσαλίας σταδιακά άδειασε στο Αιγαίο.
Στην ευρύτερη τοπογραφία των Τεμπών δραματοποιούνται, σε υπερβάλλοντα βαθμό, όλες οι αντιθέσεις κι εναλλαγές που χαρακτηρίζουν το ελληνικό τοπίο. Κατά μήκος: το πέρασμα από το εύρος της θεσσαλικής πεδιάδας στην παρατεταμένη σύνθλιψη της στενωπού και μετά πάλι στον ανοιχτό ορίζοντα του Αιγαίου. Καθ΄ ύψος: ο ανταγωνισμός του βράχου με τη βλάστηση, της απόκρημνης τραχύτητας με το παραδείσιο κάλλος. Γι’ αυτήν τη συγκρότηση του τοπίου, και βέβαια για την ειδυλλιακή κορύφωση της οργιαστικής παραποτάμιας βλάστησης, τα Τέμπη έχουν μνημονευθεί και υμνηθεί από πολυάριθμους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς αλλά και από νεότερους περιηγητές, ενώ έχουν εμπνεύσει φανταστικές ή εξιδανικευμένες απεικονίσεις τους (βλ. Εικόνες 3, 4 και 5).
Ένας τόπος με τόσο έντονη ιδιοσυγκρασία ήταν επόμενο να καταχωρηθεί στην ιερή γεωγραφία όλων των θρησκειών που κατά καιρούς πήραν το πάνω χέρι στην περιοχή. Στην αρχαιότητα εδώ λατρευόταν ο Απόλλων με το προσωνύμιο Τεμπείτης. Κάθε οκτώ χρόνια μια μεγάλη πομπή μετέφερε από τα Τέμπη στους Δελφούς την ιερή δάφνη, επαναλαμβάνοντας την πορεία του ίδιου του θεού όταν σκότωσε στους Δελφούς τον Πύθωνα και έφθασε στα Τέμπη για να καθαρθεί στα νερά του ποταμού. Τα μόνα ίχνη από τον ναό του Απόλλωνα εντοπίστηκαν το 1957, κατά την κατασκευή της σημερινής γέφυρας της Εθνικής Οδού, όπου βρέθηκε θεμέλιο του ναού του Απόλλωνα, πάνω στον οποίο είχε κτισθεί παλαιοχριστιανικός ναός. Αντίθετα, δεν επιβεβαιώθηκε από ευρήματα η ύπαρξη ιερού της Αφροδίτης, η οποία επίσης λατρευόταν στα Τέμπη.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού τα Τέμπη γίνονται έδρα της “Επισκοπής Λυκοστομίου” ή “Επισκοπής Τεμπών”. Σε σπηλιές, στις πλαγιές του Ολύμπου, εγκαταστάθηκαν αναχωρητές, ενώ δίπλα σε φυσική πηγή δημιουργείται προσκύνημα της Αγίας Παρασκευής, όπου στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα θα χτιστεί εκκλησία παράλληλα με τη διάνοιξη του σιδηρόδρομου.
Στον οικισμό Τέμπη (πρώην Μπαμπά) που βρίσκεται δίπλα στα διόδια, στις όχθες του Πηνειού και πιθανώς στη θέση της παλιάς Επισκοπής, βρίσκεται κι ένα από τα λίγα εναπομείναντα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλίας, ο τουρμπές (ταφικό και λατρευτικό μνημείο) του Χασάν Μπαμπά, απομεινάρι από σημαντικό μοναστικό και προσκυνηματικό χώρο του τάγματος των Μπεκτασήδων (βλ. Εικόνα 6).
Το ειδικό βάρος των Τεμπών για τις επικοινωνίες, παρά τη διαδεδομένη φιλολογία, δεν ανταποκρινόταν και σε ένα απόλυτο στρατηγικό πλεονέκτημα. Μπορεί τα Τέμπη να αποτελούν μια εύκολα ελεγχόμενη θέση, αλλά, αν χρειαστεί, παρακάμπτονται από διάφορες δύσβατες ορεινές διόδους (βλ. Εικόνα 7). Στη μακραίωνη ιστορία των πολεμικών επιχειρήσεων του ελλαδικού χώρου, τα Τέμπη ποτέ δεν ανέκοψαν έναν εισβολέα. Πολλοί στρατοί, είτε τα υπερφαλάγγισαν ακολουθώντας διαβάσεις του Ολύμπου και της Όσσας, είτε τα πέρασαν ανεμπόδιστοι βρίσκοντας τα αφύλακτα. Από τις πιο γνωστές επιχειρήσεις που παρέκαμψαν τα φυλασσόμενα στενά των Τεμπών είναι οι εισβολές του Ξέρξη το 480 π.Χ. και του Αλέξανδρου το 336 π.Χ., η εκστρατεία των Ρωμαίων του Αιμιλίου Παύλου το 169 π.Χ. κατά της Μακεδονίας, η εκστρατεία του Αλέξιου Α’ Κομνηνού το 1083 μ.Χ. κατά των Νορμανδών της Θεσσαλίας, αλλά και η ελληνική επίθεση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου που εκδηλώθηκε στην πλευρά του Σαραντάπορου.
Ίσως γι' αυτό και οι οχυρώσεις που κατά καιρούς κατασκευάστηκαν στα Τέμπη δεν είχαν την έκταση που θα αντιστοιχούσε σε ένα τόσο προνομιακό σημείο. Από τις αρχαίες οχυρώσεις σώζονται σήμερα ελάχιστα ίχνη, με σημαντικότερα τα βυζαντινά ερείπια που από πολλούς ταυτίζονται με το θρυλικό Κάστρο της Ωριάς.
Η κοιλάδα των Τεμπών, αν και εξάπτει πολύ λιγότερο τη σύγχρονη γεωγραφική φαντασία, συνιστά μια διακριτή εμπειρία στο συνεχές των σύγχρονων μετακινήσεων. Ο σημερινός ταξιδιώτης που διασχίζει τα Τέμπη, ελάχιστα αντιλαμβάνεται και υπολήπτεται, μέσα από το όχημά του, τη φύση που τον περιβάλει (βλ. Εικόνα 8). Συνεχίζει όμως να τα προσλαμβάνει ως ένα σημείο καμπής. Η φράση “πέρασα τα Τέμπη”, από τις πιο συνηθισμένες κάποιου που τηλεφωνικά αναφέρει την εξέλιξη του ταξιδιού του, μοιάζει να διατηρεί τη φόρτιση ενός αβέβαιου εγχειρήματος. Αίσθηση που οφείλεται στην υποβλητική δύναμη του τοπίου, αλλά και στη μνήμη πρόσφατων πολύνεκρων δυστυχημάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Λεονάρδος, Α. (1992) Νεοτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία, Λάρισα: Εκδόσεις Θετταλός [1836].
Μπλέτας, Χρ. (1993) Τα Τέμπη και η γειτονική περιοχή, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαίανδρος.
Πανάγου, Β. (επιμ.) (2004) Αμπελάκια Τέμπη. Ιστορική αναδρομή – Προοπτικές, Λάρισα: Εκδόσεις Έλλα.
Στρούλιας, Π. (1998) Τέμπη και “Συνεταιρισμός Αμπελακίων”, Λάρισα: Εκδόσεις Έλλα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου